Terschelling, 1721
Stelt u zich eens voor: Terschelling in 1721. De weg van Oost naar West is niet meer dan een zandpad. Als u in Schittrum woont, maakt u zich zorgen over het stuivende zand dat uw woonplaats dreigt te begraven, als u dichter bij zee woont maakt u zich zorgen over de steeds verder uitschurende Dellewalbaai die steeds meer van het dorpje West bedreigt. Samen met de regelmatige overstromingen die rond 1700 plaatsvonden zorgt dat ervoor dat het leven op Terschelling rond deze tijd zeker niet makkelijk is.
Dat vinden ook de eigenaren van de eerste molen op West : Jacob Jellis en Jacob Pietersz. De steeds oprukkende Dellewalbaai dreigt hun molen in zee te laten verdwijnen. Ze besluiten een nieuwe molen te bouwen op het duin ten noorden van de Brandaris. Het wordt een achtkantige molen, gebouwd omstreeks 1721. Hier staat hij veilig voor de zee en volop in de wind. Alleen de Molenstraat herinnert nog aan de oude plek die nu ergens in de haven moet liggen. Op de afbeelding van de brand van het dorp in 1666 staat de molen nog afgebeeld op z’n oorspronkelijke plaats.
Terschelling, 1830
Ruim 100 jaar later is het leven voor de gemiddelde Terschellinger nog verre van gemakkelijk.
Als u in Schittrum woonde, was u reeds verhuisd want het gehucht is onder het zand verdwenen. Ook de molenaar van de molen op het duin, Cornelis Zunderdorp, kampt met problemen door verstuiving: de molen is met een beladen paard en kar niet meer bereikbaar. Tevens zijn er klachten over zijn manier van malen: elke graansoort wordt met dezelfde stenen gemalen. De molen van Pieter Cornelisz Bos in Formerum biedt geen goed alternatief, zijn molen is zo vervallen dat deze bij harde wind niet meer kan malen. Hendrik Stobbe, voormalig kastelein en handelaar, ziet wel mogelijkheden in de huidige situatie en vraagt toestemming voor de bouw van een nieuwe koren- en pelmolen op Dellewal. Cornelis Zunderdorp en Pieter Cornelisz Bos protesteren heftig, maar dat mag niet baten. Hendrik ( Stobbe ) mag zijn molen in 1838 bouwen. Omdat Cornelisz zijn handel ziet stagneren vraagt en krijgt hij subsidie van 100 gulden per jaar voor het feit dat zijn molen mede gebruikt wordt als kaap bij het navigeren door de geulen rondom Terschelling.
Dit alles onder voorwaarde dat hij er voor zorgt dat de molen vanaf zee goed zichtbaar blijft. Ondanks zijn aanvankelijke weigering zijn molen aan Hendrik Stobbe te verkopen, doet hij hem, een aantal maanden na het toekennen van subsidie, toch van de hand.
Hendrik heeft de molen op het duin waarschijnlijk niet meer gebruikt om te malen, maar enkel als kaap om zo de 100 gulden per jaar te kunnen incasseren.
Helaas slaat in 1841 voor de molen op het duin het noodlot toe : hij brandt tot de grond toe af en Hendrik besluit hem niet te laten herbouwen. Hij wordt voor de navigatie direct gemist wat leidt tot een bericht voor de zeevaart in kranten.
Het jaar daarop wordt besloten, vanwege het gemis van de molen, een zeekaap te bouwen, die nog vele jaren dienst heeft gedaan. In 1876 wordt de molen van Hendrik op Dellewal gekocht door de familie Bos en overgebracht naar Formerum. Het is deze molen die daar nog steeds te zien is als “de koffiemolen“. Hiermee verdwijnt de laatste molen van West.
Terschelling, 2018
De hoofdweg is verhard, zandverstuiving speelt geen rol meer, zorgen over zeeafslag zijn minder en waar ooit Schittrum gelegen heeft staat een boerderij waar nu de pizzeria van Halfweg gevestigd is.
Het leven van de gemiddelde Terschellinger is makkelijker geworden en er zijn waarschijnlijk weinig mensen die terug verlangen naar de armoe en het gesappel van vroeger. Toch zijn er zaken uit het verleden die de moeite waard zijn om terug te halen. Het idee van de stichting “Sporen in het zand“, om de oude zeekaap terug te laten keren, die als vervangend baken diende toen de molen op het duin afbrandde, inspireerde enkele mensen om ook de oude molen op het duin zijn plek terug te geven.
Terschelling, 2021
In 2021 is er een toenemende belangstelling voor het plan, niet alleen omdat de molen een hoogwaardige toeristische trekpleister zou zijn en een goede slechtweervoorziening, maar ook vanwege het eraan verbonden educatieve aspect.
Daarnaast kan de molen de circulaire economie versterken: graan verbouwen, malen, brood bakken. Het mag als een eilander belang worden gezien om z’n historische “machine“ met een voor iedereen zichtbare en begrijpbare vernuftige techniek weer de plek terug te geven die de molen verdient: “het Kaapsduin“.
Waarom een molen terug
Het terugbrengen van de molen op West heeft tot doel de aantrekkelijkheid en schoonheid van het eiland te vergroten, een deel van het verleden van het eiland weer terug te brengen, zichtbaar en beleefbaar te maken. De molen zou aan het eiland nog een “levend“ historisch aspect van betekenis en een extra nieuw toeristisch element toevoegen.
Met de oprichting van de molen wordt beoogd:
- Herstel van de historische skyline van het eiland, in het bijzonder van West-Terschelling.
- Een historische molen, die wanneer hij draait, functioneert als “levend museum“ en beleefbaar is.
- Een historische molen met grote educatieve betekenis, die het verhaal vertelt van het gebruik van windkracht in Europa sinds ca. 1200. De windmolen was eeuwenlang ‘’high-tech“ ten dienste van de samenleving, een “machine“ die generaties mee kon.
- De betekenis en onmisbare rol van de windmolen in de geschiedenis van ons land in de periode ca. 1300 – 1900.
- Nederland – Waterland, de windmolen als “zwaar wapen“ in de strijd tegen het water, de bemaling van polders en droogmakerijen.
- Het ambacht van de molenaar als inmiddels “immaterieel erfgoed“ ( UNESCO ).
Een molen op West-Terschelling kan weer nieuw leven geven aan het eeuwenoude verhaal “ van graan tot brood “, dat in onze dagen helemaal uit beeld is geraakt. Daarbij valt te denken aan het vermalen van op Terschelling verbouwd graan om Terschellinger brood van te bakken, de molen als vorm en voorbeeld van circulaire economie en toenemende zelfredzaamheid. Misschien kan dat ook stimuleren weer wat meer eigen Terschellinger graan te verbouwen.